Гэтая тэма створана ў якасці спробы атрымаць павярховае разуменне як і чым жылі нашы продкі згодна розным заканадаўчым актам. Асноўным законам для жыхароў Беларусі на працягу 1588 – 1840 гадоў быў Трэці Статут ВКЛ. Нягледзячы на тое што тэрыторыя Беларусі ўвайшла ў склад Расійскай імперыі яшчэ ў апошняй чвэрці 18 стагоддзя, Статут быў адменены ў Віцебскай і Магілёўскай губернях толькі ў 1831 годзе (пасля паўстання 1830 – 1831 гадоў), а ў Віленскай, Гродзенскай і Мінскай губернях ажно ў 1840 годзе. Пасля, некаторыя яго палажэнні ў 1842 годзе патрапілі ў «Сводъ Законовъ Россійской Имперіи». Яму ў сваю чаргу папярэднічалі Статуты 1529 і 1566 гадоў, якім ў сваю чаргу папярэднічалі розныя заканадаўчыя акты, такія як агульназемскія прывілеі (з 1387 года), Судзебнік 1468 года і абласныя прывілеі розных зямель. Усе яны ляглі ў аснову Статутаў, апошняй рэдакцыяй з якіх і быў Трэці Статут 1588 года. Ніжэй прывяду пералік асноўных заканадаўчых актаў, якія пазней ляглі ў аснову Трэцяга Статут 1588 года, а таксама іншыя крыніцы якія адлюстроўвалі побыт і жыццё тагачасных жыхароў ВКЛ. Асноўныя крыніцы: 1. Агульназемскія прывілеі (частка 1) (частка 2) 2. Абласныя прывілеі розных зямель 3. Судзебнік 1468 года 4. Устава на валокі 1557 года 5. Статут 1529 года 6. Статут 1566 года 7. Статут 1588 года 8. Магдэбургскае права і іншыя гарадскія граматы 9. Сеймавыя канстытуцыі 10. Валуміна Легум 11. Кормчыя кнігі
Агульназемскія прывілеіАгульназемскія прывілеі выдаваліся з 1387 года. Першапачаткова распаўсюджваліся толькі на каталікоў. Пазней ільготы пашырыліся і на праваслаўных (канчаткова іх ураўнавалі толькі ў 1560-я гады). Як правіла выдаваліся кожным вялікім князем пры ўступленні на трон. Многія палажэнні прывілеяў у якасці асобных артыкулаў ляглі ў аснову Статутаў ВКЛ. Прывілей 1387 года (у артыкуле прыведзены сам прывілей на лацінскай мове з перакладам на беларускую мову). Прывілей выдадзены каралёмУладзіславам (Ягайлам) 20.02.1387. Арыгінал не вядомы, захаваўся толькі ў розных спісах на лацінскай мове. Тычыўся толькі тых хто прыняў каталіцтва. Сам прывілей на лацінскай з перакладам на беларускую мову можна глянуць таксама тут ці тут Таксама ён змешчаны ў 3 томе энцыклапедыі ВКЛ (ст. 426 – 427, на лацінскай з перакладам на беларускую мову) Прывілей 1413 года (у артыкуле прыведзены сам прывілей на лацінскай мове). Прывілей выдадзены пад час заключэння Гарадзельскай уніі 2.10.1413. Згодна прывілею уводзіліся пасады віленскага і троцкага ваяводаў і кашталянаў (10-ы артыкул). Асобыя прывілеі (згаданыя ў прывілею 1387 года) замацоўваліся толькі за панамі каталіцкага веравызнання, якія атрымоўвалі гербы (13-ы артыкул). У 14-м артыкуле пералічаны гербы і паны якія іх атрымоўвалі. Сам прывілей на лацінскай з перакладам на беларускую мову можна глянуць тут Прывілей 1432 года (у артыкуле прыведзены сам прывілей на лацінскай мове). Прывілей выдадзены каралём Уладзіславам (Ягайлам) 15.10.1432 са згоды вялікага князя літоўскага Жыгімонта Кейстутавіча. Ураўноўваў буйнейшых феадалаў праваслаўнага веравызнання ў некаторых правах з феадаламі каталіцкага веравызнання. Сам прывілей на лацінскай з перакладам на беларускую мову можна глянуць тут Прывілей 1434 года (у артыкуле прыведзены сам прывілей на лацінскай мове). Выдадзены 6.05.1434 вялікім князем Жыгімонтам Кейстутавічам. Згодна яму «русінам» (праваслаўным) князям і баярам дараваліся тыя ж правы што і каталікам згодна прывілею 1413 года (у тым ліку мець і гербы). Аднак вышэйшыя пасады занімаць не дазвалялася (не скасаваны артыкул прывілея 1413 года, дзе не каталікам забаранялася займаць пасады ваяводаў, кашталянаў і інш.). Сам прывілей на лацінскай з перакладам на беларускую мову можна глянуць тут Прывілей 1447 года (у артыкуле прыведзены сам прывілей на лацінскай мове з перакладам на беларускую мову) Выдадзены 2.05.1447 у Вільні вялікім князем Казімірам Ягелончыкам. Былі пацверджаны ранейшыя прывілеі. Асобны блок артыкулаў датычыў судовай сферы. Прывілеям упершыню забаранялася занімаць чужаземцам дзяржаўныя пасады і атрымоўваць ад князя маёнткі. Акрамя таго вялікі князь абяцаў не прымаць на сваіх землях сялян збеглых з прыватных маёнткаў. Прывілей на лацінскай з перакладам на беларускую мову таксама можна глянуць тут ці на «старабеларускай» мове тут Таксама ён змешчаны ў 3 томе энцыклапедыі ВКЛ (ст. 427 – 428, на «старабеларускай» мове) Прывілей 1492 года. Выдадзены 6.08.1492 у Вільні вялікім князем Аляксандрам на лацінскай мове. Складаўся з 33 – 40 артыкулаў (згодна падзелу розных даследчыкаў). Сам тэкст з перакладам на беларускую мову (версія з 37 артыкулаў) можна глянуць тут ці тут. У перакладзе на беларускую мову (версія з 33 артыкуламі) можна глянуць тут Таксама ён змешчаны ў 3 томе энцыклапедыі ВКЛ (ст. 430 – 435, на лацінскай мове з перакладам на беларускую мову, версія з 33 артыкуламі паводле Любаўскага 1915 года) Прывілей 1506 года (у артыкуле прыведзены сам прывілей на лацінскай мове). Выдадзены 7.12.1506 вялікім князем Жыгімонтам Старым у Гародні. Сам прывілей складаецца з 7 артыкулаў. У перакладзе на беларускую мову можна глянуць тут Прывілей 1522 года (у артыкуле прыведзены сам прывілей на лацінскай мове). Прывілей выдадзены 25.03.1522 у Гродна вялікім князем літоўскім Жыгімонтам Старым. Згодна яму, ён абавязаўся пасля смерці ваяводы троцкага К.І.Астрожскага не прызначаць на вышэйшыя ўрады ВКЛ асоб праваслаўнага веравызнання. Прывілей 1522 года (у артыкуле прыведзены сам прывілей на лацінскай мове). Прывілей выдадзены 6.12.1522 у Вільнівялікім князем літоўскім Жыгімонтам Старым. На ім абвяшчалася права судзіцца адным пісаным правам (разумеўся Статут ВКЛ 1529года, праект якога абмяркоўваўся на сойме) Прывілей 1529 года (у артыкуле прыведзены сам прывілей на лацінскай мове). Выдадзены 18.10.1529вялікім князем Жыгімонтам Старым. Прывілей складаецца з 32 артыкулаў, якія паўтараюць ранейшыя прававыя нормы, з прывілея вялікага князя Казіміра ад 2.05.1447 і вялікага князя Аляксандра ад 6.08.1492, а таксама прывілея вялікага князя Жыгімонта Старога ад 7.12.1506. Цалкам новы артыкул (арт. 18) утрымлівае абяцанне гаспадара, што ён не будзе раздаваць князям і панам падлеглай яму шляхты і яе зямель. Напісаны на лацінскай мове. Прывілей 1547 года (у артыкуле прыведзены сам прывілей на лацінскай мове). Прывілей выдадзены 14.02.1547 у Вільнівялікім князем літоўскім Жыгімонтам Аўгустам. Паўтарае прывілей Жыгімонта Старога ад 18.10.1529
Агульназемскія прывілеі (працяг) Прывілей 1551 года. Выдадзены 1.11.1551 у Вільні вялікім князем літоўскім Жыгімонтам Аўгустам. Пацвердзіў 12 ранейшых прывілеяў Вялікаму Княству Літоўскаму, тэксты якіх прыведзены цалкам. Гэта наступныя дакументы: 1) Гарадзельскі прывілей Ягайлы і Вітаўта ад 2.10.1413; 2) прывілей Жыгімонта Кейстутавіча ад 6.05.1434; 3) прывілей Казіміра ад 2.05.1447; 4) прывілей Аляксандра ад 6.08.1492; 5) прывілей Жыгімонта Старога ад 7.12.1506; 6) прывілей Жыгімонта Старога ад 25.03.1522; 7) прывілей Жыгімонта Старога ад 23.02.1522 г. з абяцаннем, што пасля смерці К.І.Астрожскага першынства ў Радзе ВКЛ будзе належыць віленскаму ваяводзе; 8) прывілей Жыгімонта Старога ад 18.10.1529 г., у якім ён пацвярджае правы і вольнасці Вялікага Княства Літоўскага з завярэннем, што яго сын Жыгімонт Аўгуст, калі дасягне паўналецця, таксама іх пацвердзіць; 9) прывілей Жыгімонта Старога ад 6.12.1522 з пацвярджэннем правоў Вялікага Княства Літоўскага і вольнай элекцыі яго сына Жыгімонта Аўгуста; 10) прывілей Жыгімонта Старога ад 18.10.1529, у якім ён абяцае захоўваць правы і вольнасці, нададзеныя Вялікаму Княству Літоўскаму сваімі папярэднікамі, ад свайго імя і ад імя свайго сына Жыгімонта Аўгуста; 11) прывілей Жыгімонта Старога ад 27.10.1529 г. з пацвярджэннем Гарадзельскага прывілея 1413 года; 12) прывілей Жыгімонта Аўгуста ад 14.02.1547 з пацвярджэннем правоў і вольнасцей Вялікага Княства Літоўскага. Напісаны на лацінскай мове Прывілей 1563 года (у артыкуле прыведзены сам прывілей на «старабеларускай» мове). Выдадзены 6.06.1563 у Вільні вялікім князем літоўскім Жыгімонтам Аўгустам. Прывілей ураўнаваў у правах усю шляхту ВКЛ – католікаў, праваслаўных і пратэстанты. Аднак канчаткова быў ратыфікаваны толькі ў 1568 годзе. Тэкст прывілея 1563 года ў якасці прэамбулы (разам з наступнымі прывілеямі 1564 і 1565 гг.) увайшоў у Статут 1566 года. Напісаны на "старабеларускай" мове Прывілей 1564 года (у артыкуле прыведзены сам прывілей на «старабеларускай» мове). Выдадзены 01.07.1564 у Бельску вялікім князем літоўскім Жыгімонтам Аўгустам. Прывілей уводзіў выбарныя шляхецкія суды, аднак парадак шляхецкіх судоў і іх кампетэнцыя былі распісаны толькі ў Статуце 1566 года. Напісаны на "старабеларускай" мове Прывілей 1565 года (у артыкуле прыведзены сам прывілей на «старабеларускай» мове). Выдадзены 30.12.1565 у Вільні вялікім князем літоўскім Жыгімонтам Аўгустам. Былі ўведзены шляхецкія перадсоймавыя соймікі на якіх абіралі паслоў (дэпутатаў), якіх адпраўлялі пасля на вальны сойм з пэўнымі інструкцыямі ад кожнага павету. Напісаны на "старабеларускай" мове Прывілей 1568 года (у артыкуле прыведзены сам прывілей на «старабеларускай» мове). Выдадзены 1.07.1568 у Гродна вялікім князем літоўскім Жыгімонтам Аўгустам. Пацвердзіў прывілей 1563 года, (аб ураўнаванні ў правах усёй шляхты ВКЛ) уключыўшы ў яго і праваслаўных князёў. Напісаны на "старабеларускай" мове
Абласныя прывілеі розных зямельЗаканадаўчыя акты Вялікага Княства Літоўскага распаўсюджаныя да прыняцця Статутаў, якія замацоўвалі розным землям іх нейкія аўтаномныя правы. Выдаваліся асабіста вялікімі князям літоўскімі. Прывілеі Полацкай зямлі 1399 год () 1511 год, на «старабеларускай» мове 1547 год, на «старабеларускай» мове Прывілеі Віцебскай зямлі 1390-я гады () 1503 год, на «старабеларускай» мове 1509 год () 1561 год () Прывілей сялянам падняпроўскіх і задзвінскіх валасцей «т.е. с Кричова, с Пропойска, с Чечерска, с Горволя, с Речицы, с Брягина, с Мозыра, с Бчича, с Бобруйска, с Свислочи, с Любошан, с Усвята, с Озерищ» 1511 год, на «старабеларускай» мове Прывілей сялянам Усвяцкай і Азярышчанскай валасцей (Віцебшчына) 1535 год () Прывілей сялянам Магілёскай воласці 1536 год, вытрымкі, на «старабеларускай» мове Прывілеі Мсціслаўскай зямлі 1551 год () Прывілеі Навагародскай зямлі 1440 год, у перакладзе на сучасную рускую мову Прывілеі Смаленскай зямлі (1505) Прывілеі Бельскай зямлі (Падляша, суч. Польшча) (1501, 1547) Прывілеі Драгічынскай зямлі (Падляша, суч. Польшча ) (1511, 1547) Прывілеі Валынскай зямлі (1501, 1509, 1547) Прывілеі Кіеўскай зямлі (1507, 1529) Прывілеі Жамойцкай зямлі (1422, 1492, 1574)
Судзебнік 1468 года Судзебнік 1468 года. Выдадзены 29.02.1468 вялікім князем Казімірам Ягелончыкамна «старабеларускай» мове. Першы кодэкс крымінальнага і працэсуальнага права Вялікага Княства Літоўскага. Налічваў 25 (па іншых версіях 28) артыкулаў. Да нашых дзён захавалася тры яго спісы – Увараўскі, Румянцаўскі і Тарнаўскі. Захоўваюцца ў Расіі і Польшчы. Неаднаразова выдаваўся ў розных выданнях ў часы Расійскай імперыі. Зводны спіс зроблены з трох спісаў на «старабеларускай» мове можна глянуць тут Таксама ён змешчаны ў 3 томе энцыклапедыі ВКЛ (ст. 429 – 430, на «старабеларускай» мове паводле Увараўскага спісу). Сам том можна спампаваць тут
Устава на валокі 1557 года Устава на валокі разраблялася ў першую чаргу для дзяржаўных уладанняў і была ўведзена 1.04.1557 вялікім князем Жыгімонтам Аўгустам. Аднак у выніку стала агульнай для ўсёй дзяржавы. На працягу наступных месяцаў ў яе былі ўнесены некаторыя праўкі: 20.10.1557, 20.05.1558, 20.06.1558 і 20.10.1558. Па сутнасці гэта звод інструкцый які апісваў павіннасці розных катэгорый насельніцтва, абавязкі, як вымяраць зямлю і г.д. Сама устава складалася з 49 артыкулаў: 1-ы артыкул: «О боярох путныхъ и о служкахъ» 2-і артыкул: «О бортяхъ» 3-і артыкул: «О конюхохъ». 20.10.1557 унесена папраўка 4-ы артыкул: «О стрельцохъ». 20.10.1557 унесена папраўка 5-ы артыкул: «О одверныхъ» 6-ы артыкул: «О осочъникохъ». 20.10.1557 унесена папраўка 7-ы артыкул: «О войтахъ и всихъ ихъ повинностяхъ, о переоре межъ и о винахъ». 20.10.1557 унесена папраўка 8-ы артыкул: «О лавникохъ» 9-ы артыкул: «О местахъ и ихъ повинностяхъ». 20.10.1557 унесена папраўка 10-ы артыкул: «О капъщызне» 11-ы артыкул: «О резникахъ» 12-ы артыкул: «О коморникахъ въ местахъ» 13-ы артыкул: «О корчмахъ». 20.10.1557 унесена папраўка 14-ы артыкул: «О торгохъ» 15-ы артыкул: «О цынъшохъ и повинностяхъ и о роботахъ людей тяглыхъ» 16-ы артыкул: «О огородникохъ» 17-ы артыкул: «О овъсе и сене». 20.10.1557 унесена папраўка 18-ы артыкул: «О серебъщызнахъ съ подданыхъ» 19-ы артыкул: «Естъли на роботу подданый не выйдеть» 20-ы артыкул: «О фолваркохъ у гумънехъ, о засеванью и ужатью и о даванью въ отсопъ, о евьяхъ и о семи волокахъ». 20.10.1557 унесена папраўка 21-ы артыкул: «О оборе быдла и о скурахъ всякихъ» 22-і артыкул:«О огороды дворные» 23-і артыкул:«О ставехъ и сажавкахъ и о млынехъ и млынарехъ». 20.10.1557 унесена папраўка 24-ы артыкул: «О сеножатехъ дворныхъ» 25-ы артыкул:«Где кони въ дворехъ нашыхъ стоять». 20.10.1557 унесена папраўка 26-ы артыкул:«О листехъ на данину» 27-ы артыкул:«О платахъ и всихъ иныхъ доходехъ, яко мають выбирати» 28-ы артыкул:«О днехъ, личъбамъ назначоныхъ, и о писарехъ скарбныхъ и абы врадъ пенезей пры собе не задержывалъ» 29-ы артыкул:«О ревизорахъ, меръникох и о номере волочъной и о селидбахъ и о отменахъ им, о затаеныхъ кгрунтехъ». 20.10.1557 унесена папраўка 30-ы артыкул:«О битью на въраде пры ревизору и о усправедливенью» 31-ы артыкул:«О доходехъ на врадъ и о лежни» 32-і артыкул:«О судеревныхъ лесохъ, пущахъ и бобровыхъ гонехъ, о борти, сеножати и оступехъ и лесех розмероныхъ» 33-і артыкул: «О вольности подданыхъ до пущы» 34-ы артыкул: «О вольности подданыхъ до рекъ и озеръ и часовъ голодныхъ отъходити, будованье и домовъство продати и о пустыхъ и нерозробленыхъ волокахъ» 35-ы артыкул: «О подводахъ далекихъ и о будованью замъков, дворовъ, и ажбы врадъ на свою потъребу подводъ не выганялъ и о подъводы подъ пенези, о воженье до портовъ» 36-ы артыкул: «О воженье каменья» 37-ы артыкул: «О мосты» 38-ы артыкул: «О сторожу» 39-ы артыкул: «О ремесники» 40-ы артыкул: «О ловенье рыбъ в озерахъ» 41-ы артыкул: «О позвы и децкіе на подданых и о крывды и грабежи, имъ почыненые» 42-і артыкул: «О мысьливъстве» 43-і артыкул: «О злодеехъ и злочинъцахъ» 44-ы артыкул: «О повинъности замъку Виленского и Троцкого» 45-ы артыкул: «О шъляхъте въ земъли Жомойтъской» 46-ы артыкул: «О волостях Рускихъ» 47-ы артыкул: «О зештью старостъ и державецъ» 48-ы артыкул: «О входы до пущъ, абы никому, одъно подданымъ даваны на цынъшохъ» 49-ы артыкул: «О дерево стоячое въ пущы» Астатнія праўкі 20.05.1558, 20.06.1558 і 20.10.1558 не прывязаны да канкрэтных артыкулаў Уставу на валокі і праўкі да яго:
Першы Статут ВКЛ 1529 года (дзейнічаў у 1529 – 1566 гады) Распрацоўваўся з 1522 года, аб чым было аб'яўлена на Гродненскім сойме 6 снежня вялікім князем Жыгімонтам Старым. Канчаткова прыняты 29.09.1529. Дзейнічаў да 1566 года, калі яго замяніла новая рэдакцыя Статута, так званы Другі Статут ВКЛ. У яго аснову ляглі Судзебнік 1468 года, агульназемскія прывілеі, «Руская Праўда» і інш. Статут падзяляўся на 13 раздзелаў: 1-ы раздзел: «О персонѣ господарской»; 2-і раздзел: «О обороне земской»; 3-і раздзел: «О слободах шляхты и розмножені Великого Князьства»; 4-ы раздзел: «О поглаве женской и о выправу девок»; 5-ы раздзел «О опекунех»; 6-ы раздзел «О судьях»; 7-ы раздзел: «О кгвалтех земских и о боех и о головщанах шляхетских»; 8-ы раздзел: «О права земленые, о границах и о межах, о копах»; 9-ы раздзел: «О ловы, о пущы, о бортное дерево, о озеро, обобровые гоны, о хмелища, о сокольи гнезда»; 10-ы раздзел: «О именях, которые ов долзех, и о застави»; 11-ы раздзел: «О головщины людей путных и мужицкие и паробоцкие»; 12-ы раздзел: «О грабежахъ и навезкахъ»; 13-ы раздзел: «О злодействе». Першапачаткова складаўся з 244 артыкулаў, пазней іх колькасць павялічалася да 283. Статут першапачаткова быў напісаны на «старабеларускай» мове. У 1530 годзе перакладзены на лацінскую мову, а ў 1532 годзе перакладзены на польскую мову. Сам Статут у часы ВКЛ ніколі не друкаваўся, а перапісваўся ад рукі. Да нашага часу захавалася 4 такіх спісаў на «старабеларускай» мове – Фірлееўскі, Замойскіх, Дзялынскіх, Слуцкі; 2 спіса на лацінскай мове – Лаўрэнцеўскі (ці Пфорцкі), Пулаўскіх; 1 спіс на польскай мове – Альшэўскі (належаў Хамінскім з Альшэва Свянцянскага павету). Яшчэ два спіса на «польскай» мове – Свідзінскі і Астрабрамскі згарэлі ў 1944 годзе, пад час 2-й сусветнай вайны. Спісы адрозніваліся агульнай колькасцю артыкулаў (ад 244 да 283) і нумерацыяй, напрыклад Слуцкі спіс налічваў 278 артыкулаў. У першыню надрукаваны лацініцай у 1841 годзе у Познані ў «Zbiór praw litewskich od roku 1389 do roku 1529». У 1854 годзе на друкаваны кірыліцай ў Маскве ў «Временник Общества истории и древностей Российских» (Кн. 18. ст. 2-106) Спасылкі на спісы: 1. Альшэўскі спіс на польскай мове 2. Змест выдання «Zbiór praw litewskich od roku 1389 do roku 1529», дзе на старонках 141 – 397 надрукаваны «спіс Дзялынскага» 3. Адна з надрукаваных адаптаваных версіяў на «старабеларускай» мове 4. яна жа у перакладзе на рускую мову 5. тут апублікавана першыя 4 раздзелы Статута з выдання «Временник Общества истории и древностей Российских» 6. у 3-м томе энцыклапедыі ВКЛ на старонках 436 – 467 надрукавана кірыліцай версія са спісу Дзялынскага з устаўкамі з Слуцкага спісу. Тэкст падрыхтаваны В. Паздняковым паводле выдання «Статут Великого княжества Литовского 1529 года» (выд. Мінск, 1960 г.). Сам том можна спампаваць тут 7. Спасылка на выданне 1960 года ў перакладзе на рускую мову 8. Таксама тэкст на «старабеларускай» мове прыведзены на сайце http://vkl.by/ -- 1-ы і 2-і раздзелы; 3-і і 4-ы раздзелы; 5-ы раздзел; 6-ы раздзел; 7-ы і 8-ы раздзелы; 9-ы, 10-ы і 11-ы раздзелы; 12-ы і 13-ы раздзелы
Другі Статут ВКЛ 1566 года (дзейнічаў у 1566 – 1588 гады) Яшчэ ў 1544 годзе на Берасцейскім сейме шляхта прасіла унесці праўкі ў Статут 1529 года, аднак 1-я камісія па распрацоўкі паправак была створана толькі ў 1551 годзе (яе узначальваў Ян Даманоўскі). 2-ю камісію, якая падрыхтавала канчатковы варыянт новай рэдакцыіі Статута 1529 года ўзначальваў ужо канцлер ВКЛ Мікалай Радзівіл Чорны. Канчаткова быў прыняты ў 1566 годзе. Налічваў 14 раздзелаў і 367 артыкулаў: 1-ы раздзел: «О персонѣ господарской» (30 артыкулаў) 2-і раздзел: «О оборонѣ земскои» (29 артыкулаў) 3-і раздзел: «О вольностяхъ шляхецкихъ и розмноженью Великого Князства Литовского» (41 артыкул) 4-ы раздзел: «О судьяхъ и о судѣхъ и о выбиранью судей въ повѣтѣ» (70 артыкулаў) 5-ы раздзел: «О оправе посагу» (18 артыкулаў) 6-ы раздзел: «О опекахъ» (13 артыкулаў) 7-ы раздзел: «О записѣхъ и продажахъ» (26 артыкулаў) 8-ы раздзел: «О тестаменьтѣхъ» (8 артыкулаў) 9-ы раздзел: «О правахъ земскихъ» (22 артыкула) 10-ы раздзел: «О ловы о пущы и о дерево бортное» (17 артыкулаў) 11-ы раздзел: «О кгвалтехъ и о головщызнахъ шлхецкихъ» (35 артыкулаў) 12-ы раздзел: «О головщызнахъ и навезкахъ людей посполитыхъ» (14 артыкулаў) 13-ы раздзел: «О грабежахъ и навезкахъ» (14 артыкулаў) 14-ы раздзел: «О злодѣйствѣ вского стану» (30 артыкулаў) Статут быў запісаны на «старабеларускай» мове і быў перакладзены на польскую і лацінскую мовы. На тэрыторыі Беларусі і Літвы дзейнічаў да 1588 года, па на тэрыторыі Украіны (правабярэжнай) і ў 17 – 18 стагоддзі. Як і статут 1529 года таксама не друкаваўся ў часы ВКЛ. Вядома а 58 яго спісах, з якіх толькі 13 на «старабеларускай» мове, астатнія на польскай (40) і лацінскай (5) мовах. Упершыню надрукаваны ў 1855 годзе ў часопісе «Временник Императорского Московского общества истории и древностей Российских» (25 кніга). Спасылкі на спісы: 1. адаптаваная версія на «старабеларускай» мове 2. «валынскі» спіс статута на «старабеларускай мове» (арыгінал) 3. «замойскі» спіс статута на «польскай» мове (арыгінал) 4. спіс на лацінскай мове (арыгінал) 5. версія статута надрукаванага ў 1855 годзе на «старабеларускай» мове) 6. Таксама тэкст Статута на «старабеларускай» мове прыведзены на сайце http://vkl.by/ 7. у 3-м томе энцыклапедыі ВКЛ на старонках 467 – 550 надрукавана кірыліцай версія надрукаваная ў 1855 годзе. Тэкст падрыхтаваны В. Паздняковым. Сам том можна спампаваць тут
Трэці Статут ВКЛ 1588 года (дзейнічаў у 1588 – 1840 гады) Адразу пасля прыняцця Статут 1566 года пачаўся працэс над унясеннем новых паправак, які расцягнуўся на 18 год (1566 – 1584). За гэты час быў унесена шэрага паправак: Канстытуцыя Варшаўскага сойму 1578 года і Поправы Статутовыя. Канчаткова зацверджаны 28.01.1588 прывілеям караля Жыгімонта Вазы. Колькасць артыкулаў у выніку з 367 павялічыўся да 488. У гэтым жа годзе быў надрукаваны на «старабеларускай» мове ў друкарні Мамонічаў у Вільні. У 1614 годзе перакладзены на польскую мову. У 1811 годзе Статут пераклалі на рускую мову, узяўшы за аснову польскае выданне 1786 года. Аднак праз 10 год высветлілася што гэты пераклад адрозніваецца ад арыгіналу і таму гэтае выданне прыпынілі. За аснову было ўзята «польскае» выданне 1614 года. У 1854 годзе, калі ўжо Статут быў адменены яго надрукавалі на рускай мове ў Маскве. Статут 1588 года налічваў 14 раздзелаў і 488 артыкулаў: 1-ы раздзел: «О персоне нашой г[о]с[по]д[а]» (35 артыкулаў) 2-і раздзел: «О обороне» (27 артыкулаў) 3-і раздзел: «О волностяхъ шляхетъскихъ и о розмноженью Великого князства Литовского» (51 артыкул) 4-ы раздзел: «О судьях и о судех» (105 артыкулаў) 5-ы раздзел: «О оправе посагу и о вене» (22 артыкула) 6-ы раздзел: «О опекахъ» (15 артыкулаў) 7-ы раздзел: «О записехъ и продажахъ» (31 артыкул) 8-ы раздзел: «О тестаменътохъ» (9 артыкулаў) 9-ы раздзел: «О подъкоморыхъ в поветехъ и о правахъ земленыхъ; о границахъ и о межахъ» (32 артыкула) 10-ы раздзел: «О пущу, о ловы, о дерево бортное, о озера и сеножати» (18 артыкулаў) 11-ы раздзел: «О кгвалтехъ, о боехъ, о головщызнахъ шляхетскихъ» (68 артыкулаў) 12-ы раздзел: «О головъщинахъ и о навезъкахъ людей простыхъ, и о такихъ людехъ и челяди, которая от панов своихъ отходить; также и о слугахъ приказныхъ» (24 артыкула) 13-ы раздзел: «О грабежохъ и о навезъкахъ» (14 артыкулаў) 14-ы раздзел: «О злодействе всякого стану» (37 артыкулаў) Спасылкі на рэдакцыі статуту: 1. адзін з захаваўшыхся арыгіналаў статута на «старабеларускай» мове, які захоўваецца ў Магілёве: цалкам і разбіты на часткі 2. Тэкст у перакладзе на рускую мову 3. Тэкст Статута на «старабеларускай» мове прыведзены на сайце http://vkl.by/ 4. Тэкст Статута на «старабеларускай» мове прыведзены на сайце http://starbel.by/ 5. Таксама можна глянуць тут («старабеларуская» мова) 6. у 3-м томе энцыклапедыі ВКЛ на старонках 550 – 689 надрукавана кірыліцай на «старабеларускай» мове. Тэкст падрыхтаваны А. Ліцкевічам паводле факсіміле, змешчанага ў выданні «Статут Вялікага княства Літоўскага 1588: Тэксты. Даведнік. Каментарыі» (Мінск, 1989). Сам том можна спампаваць тут
Сеймавыя канстытуцыі Асобныя пастановы сеймаў, якія да Люблінскай уніі 1569 года называліся «ухвалами» і мелі моц заканадаўчых актаў. Таму ў судовых справах згадваюцца на раўне з артыкуламі Статута 1588 года. Былі сеймавыя канстытуцыі якія выдаваліся для ўсёй тэрыторыі Рэчы Паспалітай, толькі для Польшчы ці толькі для ВКЛ. Прынімаліся абодвума палатамі сейма – сенатам і пасольскай «ізбой» (на якой прысутнічалі дэпутаты ад кожнага павету). Пасля чаго ўносіліліся ў Метрыкі Вялікага Княства Літоўскага. З 1732 года асобна друкаваліся ў «Volumina Legum». Спіс сеймавых канстытуцый: (у перспектыве)
Валуміна Легум «Volumina Legum» ці «Prawa, konstytucye y przywileie Królestwa Polskiego, y Wielkiego Xięstwa Litewskiego, y wszystkich prowincyi należących na wylnych seymach koronnach od seymu Wiślickiego roku pańskiego 1347 aż do ostatniego seymu uchwalone». Шматтомны звод законаў, сеймавых пастаноў (канстытуцый), прывілей і іншых заканадаўчых актаў дзейнічаўшых у Польшчы, Літве, Беларусі і Украіне з 1347 па 1793 гады. Гэта прыватнае выданне іезуітаў, арганізаванае Ю. Залускім і С. Канарскім. Выдавалася на лацінскай і польскай мовах ў храналагічным парадку і не ўключала ўсіх законаў Рэчы Паспалітай. Першыя 6 тамоў выдадзены ў Варшаве ў 1732-1739 гады (акты 1347 – 1736 гадоў), 7-8 тамоў выдадзены ў 1782 годзе (акты 1764 – 1768 і 1775 – 1780 гады). У 1889 годзе ў Кракаве выйшаў 9-ы том (акты 1782 – 1792 гады), а 1952 годзе ў Познані выйшаў 10-ы том (матэрыялы Гродзенскага сейма 1793 года). Першыя 8 тамоў (акты 1347 – 1736 і 1764 – 1768, 1775 – 1780 гадоў) былі перавыдадзены ў С.-Пецярбургу ў 1859 – 1860 гады Іозафатам Пятровічам Агрызкай. Спасылкі на польскія выданні 18 стагоддзя: 1. Першы том (1347 – 1547) 2. Другі том (1550 – 1609) 3. Трэці том (1609 – 1640) 4. Чацвёрты том (1641 – 1668) 5. Пяты том (1669 – 1697) 6. Шосты том (1697 – 1736) 7. Сёмы том (1764 – 1768 гады) 8. Восьмы том (1775 – 1780 гады) Спасылкі на выданні 1859 – 1860 (С.-Пецярбург) і 1889 (Кракаў) гадоў: 1. Першы том (1347 – 1547) 2. Другі том (1550 – 1609) 3. Трэці том (1609 – 1640) 4. Чацвёрты том (1641 – 1668) 5. Пяты том (1669 – 1697) 6. Шосты дом (1697 – 1736) 7. Сёмы том (1764 – 1768 гады) 8. Восьмы том (1775 – 1780) 9. Дзявяты том (1782 – 1792) 10. Прадметны паказальнік да 1-6 тамоў 11. Прадметны паказальнік да 7-8 тамоў
Кормчыя кнігі Кормчыя кнігі гэта зборнікі царкоўных і свецкіх законаў, карані якіх ідуць у візантыйскае права («Номоканон»). Мелі шматлікія рэдакцыі. Для ВКЛ актуальны былі кормчыя кнігі «сербскай» («Законоправило Святого Саввы») і «рускай» рэдакцый, пры гэтым «сербская» была найбольш распаўсюджана. Спіс «сербскай» рэдакцыі з тэрыторыі ВКЛ патрапіў у Маскву і лёг у аснову Іосіфаўскай і Ніканаўскай кормчых кніг (1649 – 1653). У іх змяшчаліся нормы шлюбна-сямейнага, спадчынага, зямельнага і інш. права. Лічыцца што да Статутаў былі асноўнай крыніцай судовага права. Спісы «сербскай» рэдакцыі, якія тычыліся ВКЛ (больш за 10?):1. «Кормчая особого состава» (апошняя чвэрць 15 ст.), захоўваецца ў Кракаве ў Ягелонскай бібліятэцы 2. «Румянцаўскі спіс» (апошняя трэць 15 ст.) створаны на тэрыторыі Турава-Пінскай епархіі, і перапісана ў адным зборніку разам са статутамі князя Уладзіміра і Яраслава і Судзебнікам 1468 года. 3. «Барсаўскі 3-і спіс» (2-я пал. 16 ст.) знаходзіўся ў 17 ст. у Турыйску 4. «Спіс Таварыства аматараў старажытнага пісьменства» (1-я чверць 17 ст.) 5. «Пінскі спіс» (1634 год), напісаны ў Пінскім Лешчынскім уніяцкім кляштары для Жыровіцкага уніяцкага кляштара (мае стаўкі на «старабеларускай» мове) 6. «Кіеўскі спіс» 7. «Тураўскі спіс», таксама уключаў Судзебнік 1468 года 8. «Жыровіцкі спіс» (пач. 17 ст.) 9. «Кормчая святара Васіля з Любліна» (17 ст.) 10. ??? Спісы «рускай рэдакцыі», якія тычыліся ВКЛ (усяго 3):1. «Валынскі звод» (1286 год?), быў распаўсюджан на землях ВКЛ 2. «Харкаўскі спіс», у 15 – 16 ст. знаходзіўся ў Полацкім Іанна-Багаслоўскім манастыры, а ў 18 ст. -- у Жыровіцкім 3. «Румянцаўскі 3-і спіс», у 18 – 19 ст. знаходзіўся ў Веткаўскіх старавераў У перакладзе на сучасную рускую ці беларускую мовы не знайшоў, таму толькі ў арыгінале: 1. арыгінал «Румянцаўскага спісу» 2. выданне «Іосіфаўскай кормчай кнігі 1650 года» 3. арыгінал «Ніканаўскай» кормчай кнігі» (1653 год)
